Chùa xưa là động Thanh Long, nơi Điều Ngự Giác Hoàng Trần Nhân Tông lập am Ly Trần để làm nơi đọc sách, soạn kinh. Sau khi đức Điều Ngự viên tịch, dựng am thành chùa Bồ Đà, một nửa mái chùa là vòm động, một nửa phô ngoài trời nên chùa có tên là Bán Thiên, Bán Mái, nay gọi là chùa Một Mái.
Vùng núi Yên Tử được coi là nơi “khởi nguồn của Thiền phái Trúc Lâm”, nơi “quần tụ của Di sản văn hoá Phật giáo đời Trần, chiêm bái, hành hương về cõi Phật”. Trong đó có hệ thống chùa, am, tháp rộng lớn, bao trùm là không gian linh thiêng cõi Phật, gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp tu thiền của Đức vua – Phật hoàng Trần Nhân Tông. Một trong những ngôi chùa được biết đến với nét độc đáo về kiến trúc xây dựng trong số rất nhiều chùa, tháp tại Yên Tử, ngoài ngôi chùa Đồng trên đỉnh linh sơn Yên Tử cao 1.068m so với mực nước biển và được coi là độc nhất vô nhị, còn có một ngôi chùa trông thật đơn sơ mộc mạc nhưng ẩn chứa trong đó là cả một giá trị lịch sử to lớn.
Từ chùa Yên Tử, đi về phía Đông khoảng 200 mét, qua sân tháp sau chùa, tới hàng tùng rễ bám vào núi đá, du khách bắt gặp một ngôi chùa nhỏ chênh vênh trên vách núi. Đó là chùa Một Mái. Từ xưa đến nay, ngôi chùa trải qua nhiều lần trùng tu.
Toàn bộ kiến trúc chùa Một Mái được làm bằng gỗ, cao hơn đầu người chút ít, trong đó nửa trong của chùa là ngách hang, nửa còn lại được dựng bằng gỗ phần mái chỉ có một bên. Chùa có kích thước dài: 9,6m; sâu: 1,7m; chạm thượng lương: 2,3m; từ nền chùa đến xà: 1,55m; nửa vì mái rộng 0,9m; chia làm bốn gian, hệ thống tường bao phía trước là những ván gỗ ghép lại với nhau.
Ngôi chùa tuy nhỏ nhưng rất độc đáo bởi chùa là nơi duy nhất của Yên Tử ngày nay vẫn giữ nguyên hệ thống tượng thờ và đồ thờ trong chùa toàn bằng đá trắng có niên đại cuối thời Lê, đầu thời Nguyễn. Bát hương bằng đá trắng khắc chữ “Phật, Pháp, Tăng – tam bảo kim cương” (Phật, Pháp, Tăng – ba ngôi tôn quý) và câu thần chú Mật tông “Om Mani Padme Hum” (Tâm Bồ-đề nở trong lòng người) khắc vào năm 1853.
Một số bia đá ghi lại hành trạng của các Thiền sư tu ở chùa Bồ Đà, ghi danh Phật tử hảo tâm công đức trùng tu chùa. Trong chùa có những giọt nước ngầm trong vắt chảy ra được ví như là dòng sữa mẹ. Tháng 10 năm 2014, nền chùa được mở rộng, mái, tường đẹp đẽ như ngày nay. Mỗi độ xuân sang, hoa mai vàng nở rộ trước hiên chùa.
Bên lối lên chùa có hai ngôi tháp đá được dựng vào thời Lê, trong đó có tháp Thanh Long thờ Thiền sư Nguyên Hội, trụ trì, đắc đạo tại chùa này. Cạnh tháp có những cây quýt, người xưa trồng nay đã thành cổ thu, cây bồ hòn dùng mỗi khi chữa bệnh, lá ngót rừng dùng làm thức ăn. Vách núi chân chùa có nhiều loài cây thuốc mọc tự nhiên.
Trúc Lâm Tam Tổ chùa Một Mái
Chùa Một Mái sau khi trùng tu cuối năm 2014
Chùa Một Mái xưa kia
Chùa Một Mái trông thật đơn sơ mộc mạc nhưng ẩn chứa trong đó là cả một giá trị lịch sử to lớn. Cùng với lối kiến trúc độc đáo tựa vào vách núi giữa lưng trời, ở vào vị thế đẹp đã đưa chùa Một Mái góp phần vào một chỉnh thể chùa, tháp hoàn chỉnh, gắn liền với tư tưởng Phật giáo Đại Việt nơi khởi nguồn của Thiền phái Trúc Lâm tại Yên Tử linh sơn.
Minh Tuệ (Tổng hợp)
